Özgen KÜÇÜKİL
Uzman
Yeşil Büyüme Politikaları Birimi
ozgen.kucukil@izka.org.tr

Sürdürülebilir üretimin genel ilkesi; üretim aşamasında hammadde kullanımını, enerji tüketimini ve atık oluşumunu azaltırken aynı zamanda ürünlerin değerini koruyarak veya yükselterek üretimin yapılmasıdır [1]. Dünya kaynaklarının sınırlı olması ve gittikçe çoğalan insan nüfusu düşünüldüğünde kaynakların verimli bir şekilde kullanılması gerektiği kaçınılmazdır. Bununla beraber, geleceğin değerlerini korumak adına doğanın sunmuş olduğu kaynakların kendiliğinden yenilenebilmelerine olanak sağlayacak şekilde kullanılması gerektiğinden, sürdürülebilirlik kavramı daha da önem kazanan bir kavram olmuştur. Sürdürülebilir üretim kısaca, üretim sürecinde yenilenebilir kaynaklara yönelmek ve üretim faaliyetinin çevreye olan etkilerinden sorumlu olmak olarak tanımlanabilir.

Sürdürülebilir üretim çevresel, sosyal ve ekonomik olmak üzere 3 bileşenden oluşur, bundan dolayı da makine kullanımına dayalı olarak yapılan verimlilik anlayışından ziyade daha bütünsel bir yaklaşım olarak ele alınmalıdır. Bu nedenle sosyal eşitlik, ekonomik refah ve çevre yönetimini de içine alacak şekilde ve ürün yaşam döngüsü yönetimine dayalı bir üretim yaklaşımı olarak tanımlanmalıdır [2].

Sürdürülebilir üretim yaklaşımı genel olarak:

• Hammadde kullanımının azaltılması,

• Kaynakta atık azaltılması,

• Enerji verimliliğinin artırılması,

• Tehlikeli kimyasal madde kullanımının azaltılması,

• Çevreye duyarlı tasarım,

• Ürün dayanıklılığının ve ömrünün artırılması,

• Geri kazanım, geri dönüşüm, yeniden kullanım,

• Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı,

• Atıkların değerlendirilmesi gibi önceliklere yoğunlaşmıştır.

Bu yaklaşımının uygulanabilmesi için birçok yöntem ve araç geliştirilmiştir. Günümüzde kullanılan başlıca araçları sıralayacak olursak [3]:

1. Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED)

Yapılacak faaliyetlerin çevre üzerindeki etkilerini belirlemek amacıyla kullanılan temiz üretim aracıdır. ÇED, belirlenen faaliyetin yapılıp yapılmamasına yönelik karardan veya oluşabilecek çevresel etkilerin nasıl engelleneceğine yönelik geliştirilen yöntemlerden oluşmaktadır. Çevresel etki değerlendirme çalışması,

• Planlanan projenin yol açabileceği olumlu ya da olumsuz çevresel etkilerin uygulama öncesi belirlenmesini,
• Belirlenen olumsuz etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak tedbirlerin tayin edilmesi ve projeye eklenmesini,
• Alternatif çözümlerin belirlenmesi, analiz edilmesi ve değerlendirilmesini,
• Uygulamaya konulan proje veya gelişmelerin izlenmesini ve sürdürülecek çalışmaları kapsar.

2. Yaşam Döngüsü Değerlendirme

Yaşam döngüsü analizi ile birlikte herhangi bir ürünün “beşikten mezara” tabiriyle, üretiminden yok oluşuna kadar olan süreçte çevresel etkilerinin ortaya konmasıdır. Ortaya konan bu tespitler sonrasında mevcut üretim teknikleri ile çevreye duyarlı yöntemler arasında değiştirmeler yapılır.

3. Çevresel Teknoloji Değerlendirme

Bu çalışma ile çeşitli teknolojilerin insan sağlığı ve çevresel etkiler üzerindeki risklerinin değerlendirilmesi yapılır. Tespit edilen bu riskleri bertaraf edecek şekilde çözümler geliştirilmelidir.

4. Kimyasal Değerlendirmeleri

Bir ürün geliştirilirken kullanılan kimyasal maddelerin toksik etkilerinin araştırılmasıdır. Üretimde insan sağlığı ve çevre üzerinde en az zararlı olan kimyasalın kullanılması yaklaşımını izlemek gerekmektedir.

5.Atık Denetleme

Atık denetleme, üretim süreci boyunca ortaya çıkan atıkların tespit edilmesi ve bu atıkların minimize edilmesi için geliştirilen yöntemlerdir. Bu çalışma ile:

• Meydana çıkan atıkların kaynağı, miktarı ve türü belirlenir.
• Üretim tekniğine ve girdi/çıktılara yönelik veri toplanır.
• Üretim sürecindeki zayıf noktalar ve elde edilmesi gereken değerler tespit edilir. Atık yönetim planları geliştirilir.
• Çalışan personelin farkındalığı arttırılarak proses verimliliğinin arttırılmasına yönelik çalışmalar yapılır [4].

6. Enerji Değerlendirmeleri

Bu değerlendirme ile işletmenin bir birim ürün için kullandığı enerji miktarının azaltılması gözetilir. Harcanan enerji ile birlikte herhangi bir üretim sonucunda ortaya çıkan atık ısının da hangi şekilde değerlendirileceği bu kapsamda araştırılmalıdır. Bununla birlikte;

• Kullanılan enerjinin türü, miktarı ve yapılan harcamaların tutarı,
• Birim üretim başına sarf edilen enerji miktarı,
• Enerji sarfiyatı ve meydana gelen kayıplar hususunda prosesteki eksiklikler belirlenir.

7. Hammadde Değerlendirmeleri

Üretimde kullanılan hammaddelerin çevresel etkileri gözetilerek kullanım miktarlarına veya ürün cinslerine göre araştırma yapılmasıdır. Burada yapılması beklenen hammaddenin efektif bir şekilde kullanımı, yapılamıyorsa ürün ikamesinin gerçekleştirilmesidir. Üretim sonucu ortaya çıkacak atık türleri ve miktarları da düşünüldüğünde sürdürülebilirlik için bu aşama çok önemlidir.

8. Eko-tasarım/Ürün Modifikasyonu

Sürdürülebilirlik yaklaşımının bütünüyle uygulanabilmesi için; herhangi bir ürünün kullanım süresi boyunca doğaya vereceği zararlar düşünülerek ürün tasarımı yapılmalı, kullanım ömrü dolduğunda ise geri dönüştürülebilir bir formatta olacak şekilde malzeme seçimi yapılmalıdır. Kısaca bir ürünün hem çevresel etkileri hem de ekonomik ömrü düşünülerek tasarımının yapılması beklenmektedir.

Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı’nın (TTGV) gerçekleştirdiği “Türkiye’de Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması İçin Çerçeve Koşulların ve AR-GE İhtiyacının Belirlenmesi Projesi” sonucunda oluşturulan raporda sürdürülebilir üretim süreci için önemli olan dokuz tane kriter belirlenmiştir [5]. Belirlenen kriterler şunlardır:

• Enerji kullanımı
• Su kullanımı
• Deşarj edilen atık su miktarı
• Oluşturulan/Üretilen katı atık miktarı
• Oluşturulan/Üretilen tehlikeli atık miktarı
• Hava emisyonları
• Sektörel istihdam
• İhracat payı/oranı
• Sürdürülebilir üretime uygunluk.

Sürdürülebilir üretimin sağlanabilmesi için ilk olarak belirlenen bu kriterler doğrultusunda saha ölçümleri yapılır ve veriler toplanır. Daha sonra üretim süreci aşamalarına göre ayrılır ve her aşama için girdi-çıktı analizleri yapılır. Bu alt süreçler belirlenirken geleneksel bir yaklaşım olan girdi-ürün gerçekleştirme-çıktı modelini kullanmak yerine, tüm üretim süreci boyunca uygulanabilecek bir geri dönüşüm modeli içerisinde üretimin aşamalandırılması gerekmektedir. Tüm süreçler girdi ve çıktılar ile birlikte aşağıdaki şablonda gösterilmektedir.

Sürdürülebilir üretim vizyonunda, üretimin tüm aşamalarında çevresel etkiler ve verimlilik konularının değerlendirilmesi söz konusudur. Bu nedenle prosesin her sürecini ayrı ayrı çalışmak gerekir. Bu aşamalara detaylıca bakılacak olursa:

1. Girdi Süreci: Bu alt süreçte, kullanılan hammadde ve üretim için harcanan enerji miktarları önem arz etmektedir.  Sürdürülebilir üretim için hammadde kullanımı olabildiğince minimize edilerek israfın engellenmesi, enerji kullanımında da benzer şekilde olabildiğince az enerji kullanarak üretimin sağlanması beklenmektedir. Kullanılan hammadde miktarında değiştirme yapılamıyorsa ürün ikamesi seçeneği araştırılmalıdır. Enerji konusunda ise kullanılacak enerjinin yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilmesi burada dikkat edilmesi gereken önemli bir husustur. Bu aşamada hammadde ikamesi ve enerji değerlendirmeleri teknikleri kullanılmalıdır.
2. Ürün Gerçekleştirme Süreci: Ürünün gerçekleştirilmesi sürecinde esas değerlendirilmesi gereken konu üretim tekniğidir. Kullanılan yöntemin teknoloji seviyesi ile paralel şekilde üretiminin verimliliği de artış gösterecektir. Bu nedenle modern teknoloji yöntemlerinin bu aşamada kullanılması çok önemlidir. Bu aşamada çevresel teknoloji değerlendirmesi çalışması yapılabilir.

Ürün yaşam döngüsü ve eko tasarım; bu aşamada kullanılan iki temel tekniktir. Bunlar, daha iyi çevresel performanslar ile ürün gerçekleştirme maliyetlerini en aza indirirken, diğer taraftan daha iyi çevresel performans ve kalite ile mevcut herhangi bir ürünün veya sürecin piyasada rekabetçi olmasını sağlar. Yaşam döngüsü analizi ile üretim aşamasının çevresel etkileri, kısa, orta ve uzun vadeli gibi farklı seviyelerde güçlü bir şekilde açıklanabilir.

Son olarak üretime dahil olan kimyasal ürün kullanımını ve etkilerini sorgulayabilmek adına kimyasal değerlendirmeleri yapılmalıdır.

3. Çıktı Süreci: Atık ve gaz emisyonlarından bu aşamada söz edilmelidir. Atığın alıcı ortama deşarj öncesi arıtılma zorunluluğu, alıcı ortam deşarj standartlarının yönetmelikler gereği sürekli olarak düşürülmesi ve bununla beraber arıtma maliyetinin sürekli artması kuruluş için finansal bir yüktür. Sürdürülebilir üretim stratejilerini benimseyen bir kuruluşun oluşturduğu atık miktarı azalır. Buna bağlı olarak enerji ve kimyasal kullanımı, insan gücü tahsisi, alan ihtiyacı ve bertaraf etme maliyetleri düşer. Bu aşamada araştırılması gereken konular şu şekilde özetlenebilir:

• Ne tür atık ve emisyonlar üretilmektedir?
• Atık ve emisyonlar niçin üretilmektedir?
• Hangi maddeler kaybolmaktadır?
• Kayıplar nasıl önlenebilir?
• Bu atık ve emisyonların maliyeti nedir?
• İyileştirme olasılığı var mıdır ve varsa nerelerdedir [4]?

4. Geri Dönüşüm Süreci: Bu aşamada kullanım ömrü dolmuş ve atık olarak değerlendirilen ürünün dönüştürülmesi/geri kazanılması için; ürünün ve malzemelerin ayrıştırılması, kullanılabilecek nitelikte olanların tekrar kullanımı ve geriye kalan kısmın ise iyileştirilerek kullanılması beklenmektedir.

Geri kazanım-yeniden kullanım-geri dönüşüm ilkesi gereği geri dönüşüm süreci yalnızca üretim sonlanınca ortaya çıkan bileşimlere değil, tüm üretim sürecine doğrudan uygulanmalıdır.

Sürdürülebilir üretim ilke haline getirildiğinde; doğal kaynakların sınırlı olmasına rağmen ekonomik kalkınmanın sağlanabilmesi için ilk adım atılmış olacaktır. Bu bakış açısı ile salt tüketim toplumundan bilinçli bir topluma dönüşüm de sağlanarak sosyal kalkınma sağlanacaktır. Bilinçli bir şekilde kaynak kullanımı da çevrenin korunması, çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması ve ekolojik çevrenin geri kazanılmasını beraberinde getirecektir.

Kaynakça

• “Sürdürülebilir Üretim Göstergelerinin Kurumsal Sürdürülebilirlik Performansına Etkisinin Araştırılması”, Gürül B., Doktora Tezi, İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• “Sustainable manufacturing and the role of the International Journal of Production Research”, Chun Y., Bidanda B., International Journal of Production Research, 2013.
• “Temiz Üretim Yaklaşımı ve Türkiye Açısından Değerlendirilmesi”, Özbay A., Planlama Uzmanlığı Tezi, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, 2005.
• Temiz Üretim, Sürdürülebilir Üretim ve Tüketim Yayınları, Bölgesel Çevre Merkezi.
• Türkiye’de Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması İçin Çerçeve Koşulların ve AR-GE İhtiyacının Belirlenmesi Projesi Raporu, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı.