Dr. Saygın Can OĞUZ
Uzman
Mavi Büyüme Politikaları Birimi
saygin.oguz@izka.org.tr

Dünya ticaretinde kritik role sahip limanlar hızlı ve etkin çalışmak, verimli operasyonlar yürütmek, bu şekilde daha fazla yük çekmek ve ticaretten daha fazla pay almak için rekabet halindedir. Liman faaliyet ve hizmetlerinin başarı derecesini ortaya koymak için oluşturulan performans göstergeleri, limanlarla ilgili çalışmaların yöneldiği önemli bir alt alanı oluşturmaktadır.

Limanların büyük ve karmaşık yapılar olması, çok çeşitli hizmetlerin bir arada sunuluyor olması performans ölçümünü güçleştirmektedir. Ancak hem gemiler hem de liman yapılarının yüksek maliyetleri bu varlıkların mümkün olabilecek en etkin ve verimli biçimde kullanımını zorunlu hale getirmektedir (İşletme Yazıları, 2020). Liman yönetimlerine kendi faaliyetleriyle ilgili ölçüm ve gözlemler sunması yanında, performans göstergeleri, limanları kullanan yük sahipleri ve armatörlere maliyet etkenleriyle ilgili bilgi vermekte ve bu yönüyle liman seçimi noktasında önemli rol oynamaktadır (Talley, 2007).

UNCTAD’a (1976) göre liman operasyonlarının daha iyi hale getirilmesi ve liman gelişimlerinin planlanması amaçlarına hizmet edecek performans göstergeleri, hesaplanması kolay ve anlaşılması basit istatistikler olmalıdır. Finansal ve operasyonel olarak ikiye ayrılması önerilen göstergeler hem limanın gelir ve gider durumunu hem de işleyişiyle ilgili kıyaslamalı bilgileri sunacaktır. Bu bağlamda UNCTAD finansal boyutta gelirler ve harcamalara dair bazı göstergeler önerirken operasyonel anlamda yük ve süreye dair göstergeler ortaya koymaktadır  (UNCTAD, 1976).

Geleneksel olarak, elleçlenen yük (tonaj veya konteyner sayısı) liman performanslarının en temel göstergesidir. Yük aktarım miktarı limanca belirlenen optimum değere yaklaştıkça performans artmakta, tersi durumda aradaki farka göre performans düşmektedir (Talley, 2007). Bu şekilde iş hacmi (throughput volume), aslen liman performansı için açıklama gücü kısıtlı temel bir gösterge olmakta, yüklere dair tonaj hacimleri birleştirildiğinde birbirinden farklı yüklerin bir araya gelmesi de söz konusu olmaktadır (örneğin elleçlemesi çok farklı olan bir ton ham yağ ile bir ton meyve suyu gibi). Ayrıca limanın verimliliği ve ekonomik etkisi konusunda yük miktarı tek başına bir şey söyleyememekte, elleçleme miktarlarını çoğu kez uluslararası ticaret akışlarıyla ilgili faktörler belirlemektedir (Langen, Horst ve Nijdam, 2007).

Dünya Bankası’nın (1993) benzer çalışmasında ise liman performans göstergeleri operasyonel performans, varlık performansı (asset performance) ve finansal performans göstergeleri olarak üç grupta ele alınmaktadır. Operasyonel performansın birincil ölçüsü gemi döngü süresi (ship turn-round time) ve limanda gemi günü başına elleçlenen tonajdır. Gemi döngü süresi geminin limanda kalış süresi, yani varış saatinden hareket saatine kadar olan süredir. Gemi başına ortalama döngü süresi de toplam saatin limana uğrayan toplam gemi sayısına bölünmesiyle belirlenir. Bir geminin limanda kalış süresi (a) kargo hacminden, (b) sunulan imkânlardan ve (c) kargonun bileşiminden etkilendiğinden, gemi döngü süresi sağlıklı bir değerlendirme için tek başına yeterli olmamaktadır (Dünya Bankası, 1993).

Gemi performansının daha kullanışlı bir ölçüsü, geminin limanda olduğu gün veya saat başına elleçlenen tonajdır. Genel kargo için ise performansın kullanışlı bir göstergesi adam veya saat başına elleçlenen tonajdır. Genel kargoda sevkiyatın boyutu ve yapısı performans üzerinde sıkı bir etkiye sahiptir. Sevkiyat ne kadar büyük ve homojen olursa verimlilik de o kadar büyük olmaktadır. İthalat-ihracat bakış açısından ise “kargonun limanda bekleme süresi” tek gösterge olarak önem kazanmaktadır. Yüksek bir bekleme süresi, genellikle bağlantı noktasında her şeyin iyi olmadığının göstergesi olmakla birlikte, bekleme süreleri açık bir şekilde kargonun yapısına göre de değişkenlik gösterebilir (Dünya Bankası, 1993).

Bu tartışma bize büyük ve karmaşık yapılar olan limanların yürüttüğü operasyonların performansının yük tipine, yük hacmi ve büyüklüğüne göre değişebildiğini, bunun da performans ölçümü ve analizleri zorlaştırdığını göstermektedir. Konteyner tarafında ise bu taşıma şeklinin getirdiği tektipleşme ile sorunların büyük ölçüde azaldığını söyleyebiliriz.

Limanların en önemli varlıkları olan rıhtımlar, liman performansının ikinci bileşeni olan varlık performansı yaklaşımının temelini oluşturmaktadır. Bir rıhtımın kullanım derecesi, rıhtım kullanım oranı (berth utilization rate) ile ölçülür. Rıhtımdaki gerçek çalışma süresinin rıhtımda bulunulan süreye oranlanması ile hesaplanan bu gösterge, benzer amaçla kullanılan rıhtım kullanım süresine göre (berth occupancy) daha güçlü bir göstergedir. Yine rıhtım başına tonaj da performans ölçümü için kullanılmaktadır. Son olarak finansal performans açısından ise olağan finansal tablolardan belirlenebilen finansal göstergelere (gelir, kar, zarar vb.) ek olarak gros tonaj başına gelir ve harcama gibi göstergeler öne çıkmaktadır (Dünya Bankası, 1993).

Afrika Ulaşım Politikası Programı SSATP tarafından yapılan bir liman kıyaslama çalışmasında, performans göstergeleri (1) trafik, (2) üretkenlik ve (3) kalite boyutlarında ele alınmıştır (Şekil 1). Doğu ve Güney Afrika ile Batı ve Merkez Afrika bölgelerinden sorumlu iki liman birliğinin yardımıyla seçilen on limanda, trafik ve üretkenlik göstergeleri özelinde bir çalışma yapılmıştır. Çalışmada limanlar tarafından göstergelerin birleştirilmesi/ayrıştırılması sonucu veya var olan tanım farkları nedeni ile kıyaslamaların güç olduğu, üretkenliğin genellikle yük elleçleme üretkenliğiyle sınırlı olduğu, nadiren bekleme süresinde veya gemi geri döngü süresinde göstergeler bulunduğu, limanların çoğunlukla kamuya açık detaylı raporlamalar yapmadığı sonuç tespitleri olarak belirtilmiştir (SSATP, 2017). Belirtilen zorluk alanlarının liman aktörlerinin geneli için geçerli olduğu değerlendirilebilir. Bu nedenle hayata geçirilecek çalışmalarda bu tür veri kısıtlarına yönelik politikalar uygulanması gerekmektedir.

Şekil 1: SSATP tarafından kullanılan liman performans göstergeleri

Avrupa’nın iş hacmi bakımından en büyük limanı olan ve sürdürülebilir liman yönetimi açısından pek çok konuda öncü olan Roterdam Limanı faaliyet raporu incelendiğinde işlem hacmi, gemi uğrakları, gelir, yatırımlar, pazar payı, istihdam, katma değer, kaza-olay sayısı gibi seçilmiş göstergelere yer verildiği görülmektedir (PRA, 2020). Bu tür güçlü liman işletmeleri tarafından performansa dair göstergeler detaylı olarak takip edilse de kamuoyu ile paylaşımın ve açık raporlamanın daha az detaya sahip göstergeler yardımı ile yapıldığı değerlendirilmektedir.

Şekil 2: Roterdam Limanı 2019 Yılı Faaliyet Raporu Temel Göstergeler

Avrupa limanları için temel performans göstergelerinin belirlenmesi ve AB bünyesindeki ülkesel ve bölgesel politikalar ile eşleştirilmesi amacıyla yürütülen PORTOPIA projesi kapsamında, liman performans göstergelerinin aşağıdaki özelliklere sahip olması gerektiği vurgulanmaktadır (Helminen, Dooms ve Geerts, 2017).

• Politika ilgisi – policy relevance,
• Bilgilendirici – informative,
• Ölçülebilir – measurable,
• Temsil gücü yüksek – representative,
• Uygulanabilirliğe sahip ve pratik – feasible and practical

Bu özellikler içinde politika ilgisi stratejilerin, politikaların ve mevzuatın temel sonuçlarını izlemek, politika hedeflerine yönelik ilerlemeyi ölçmek ve politik karar verme için uygun bir düzeyde bilgi sağlamak gibi amaçlara uygun olmayı içermektedir. Proje Tablo 1’de sergilenen (1) pazar eğilimleri ve pazar yapısı, (2) sosyo ekonomi, (3) çevre, sağlık, güvenlik başlıklarında 46 göstergeden oluşan geniş bir gösterge seti ortaya koymaktadır (Helminen, Dooms ve Geerts, 2017). Bu geniş gösterge kümesi limanların performansları ile ulusal ve bölgesel politikaların ilişkilendirilmesi bağlamında bir çerçeve sunmaktadır.

Tablo 1: Liman performans göstergeleri seti

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun ticaret ve kalkınma alanında temel organı olan UNCTAD tarafından 2012 yılında hayata geçirilen liman performans skor kart sistemi, yıllar içinde sergilediği gelişme ile liman performans takibi ve uluslararası kıyaslamalar açısından önemli bir uygulama örneği haline gelmiştir. TrainForTrade Liman Yönetimi Programı’nın liman performansı bileşeni olan TrainForTrade Liman Performansı Puan Kartı (TrainForTrade Port Performance Scorecard) limanların çevrimiçi bir sistem vasıtası ile bilgi girdikleri bir ankete dayanmaktadır. UNCTAD sayfası üzerinde akıllı bir arayüz olan ve aynı zamanda veri tutarlılık kontrolü de yapabilen bu sistemde periyodik olarak her yıl Nisan ayında liman odak noktalarına anket gönderilmekte, ilgili sorumlular bir önceki yıl için değerleri girmektedir. 2012 yılında TrainForTrade ağına ait şehirler olan Belfast-Kuzey İrlanda, Ciawi-Endonezya, Cenevre-İsviçre, Manila-Filipinler ve Valencia-İspanya’da düzenlenen uluslararası konferanslar dizisiyle başlayan ve her yıl geliştirilen bu girişim, liman faaliyetlerini yansıtan ortak performans göstergeleri belirlenmesi ve bunlar üzerinden karşılaştırılabilir veri elde edilmesi için iyi bir örnek teşkil etmektedir (Şekil 2) (UNCTAD, 2020).

Şekil 2: TrainForTrade Liman Yönetimi Programı Arayüzü

Liman performans puan kartı uygulamasının başlangıcından itibaren veri bildirimi yapan 50 liman içinden 24 liman işletmesi 2019 yılı anketini tamamlamış ve toplam 2.509 veri noktası rapor edilmiştir. Geriye doğru beş yıllık dönem için ortalama 72 veri noktası için veri girişi sağlanmıştır. Veriler liman performans puan kartının finans, insan kaynakları, cinsiyet, gemi operasyonları, kargo operasyonları ve çevre olmak üzere altı kategori altında 26 gösterge bazında toplanmıştır (Tablo 2). Ölçümlerin tutarlılığını ve karşılaştırılabilirliğini temin etmek için söz konusu yapı UNCTAD tarafından performans puan kartının başlangıcından beri kullanılmaktadır (UNCTAD, 2020).

Tablo 2: Liman performans skorkart göstergeleri, 2015-2019

Liman performansı puan kartı platformunun gelişimi ve uygulamanın dijital boyutunun güçlendirilmesi ile zaman içinde limanlar odağında daha geçerli veriler ve analizlerin sağlanması amaçlanmaktadır. Ayrıca UNCTAD daha fazla liman işletmesini ve ülkeyi uygulamaya dahil etme yönünde çaba göstermektedir. Bölgelerdeki katılımcı limanların sayısı veri setinde tutulan 10 yıllık raporlamaya göre değişiklik göstermekle birlikte her yıl kapsamlı bir şekilde raporlama yapan 23-26 bağlantı noktası bulunmaktadır. Bu girişler karşılaştırmalı finansal ve operasyonel kıyaslamalar için gerekli olan temeli sağlamaktadır. Raporlar planlamalarda ve performans analizlerinde üye limanlar tarafından kullanılabilmekte, ayrıca arayüzde kategorilere göre veri analizleri sağlanmaktadır (UNCTAD, 2020). Örnek olarak cinsiyet bazında dağılım durumu aşağıda sunulmuştur  (Şekil 3).

Şekil 3: TrainForTrade Liman Performansında Cinsiyet Dağılımı

Sonuç…

Yapılan bu inceleme liman performans ölçümlerinin özellikle yük miktarı, hız, süre gibi operasyonel kavramlara dayandığını göstermektedir. Liman varlıklarının ne kadar etkin ve verimli kullanıldığı, operasyonların finansal olarak ne kadar iyi biçimde gerçekleştirildiği, çevre koruma ve istihdam ile ilgili konular öne çıkmaktadır.

Örneklenen farklı sınıflama yaklaşımlarının belirlenen amaca göre ekonomik, çevresel, sosyal boyutlarda ve farklı detay düzeylerinde göstergelere yoğunlaştığı görülmektedir. UNCTAD’ın geliştirdiği ve limanlar için ortak bir platform içinde kullanılan güncel performans göstergesi kümesi, limanların rolleri ve sorumlulukları bağlamında geniş bir çerçeve sunmaktadır. Bölgesel çalışmalar açısından analiz ve kıyaslamalar için baz teşkil edebilecek sistem, liman işletmelerine de sürdürülebilir yönetim için sistematik ve kıyaslanabilir bilgi sunmaktadır.

Kuşkusuz son yıllarda sürdürülebilirlik kavramının artan önemine karşılık limanlar için de ekonomi, verimlilik gibi boyutlar yanında sosyal ve çevresel göstergeler de önem kazanmış, hem gelişim için hem de rekabet unsuru olarak yeni alanlar ortaya çıkmıştır. Bugün yeşil dönüşüm, dijital dönüşüm, eşit erişim gibi kavramlarla örtüşen biçimde, limanların ekonomik boyut dışındaki parametrelere de önem verdiğini görmekteyiz. Bu eğilim doğrultusunda gürültü ve emisyon düzeyleri, kaynak verimliliği, enerji kullanımı, atık bertarafı, istihdamda cinsiyet eşitliği gibi konular limanlarca takip edilmekte ve bunlar kamuoyuna yansıtılmaktadır. Bu yaklaşım değişimi UNCTAD’ın 1976’da yaptığı öncül çalışma ile halihazırda uygulanan güncel performans kartı sistemi birarada değerlendirildiğinde de izlenebilmektedir.

Liman işletmeleri dışında bölgesel düzeyde faaliyet gösteren kuruluşlar, çatı organizasyonlar, sektörel örgütler için de performans göstergeleri yoluyla karşılaştırılabilir veriler elde edilmesi, bunun gerek izleme ve değerlendirme, gerekse politika ve faaliyetlerin planlanması için kullanılması büyük faydalar sağlayacaktır. Politika ilgisi bu bağlamda liman performans göstergelerinin önemli bir boyutudur.

Bu çok boyutlu faydalara karşın, limanlar arası ortak göstergelerin belirlenmesi, yük hacimleri yanında özellikle ekonomik durum, verimlilik gibi unsurlara dair bilgilerin toplanması limanlar arası ticari rekabet açısından güçlükler içeren bir alandır. Yapılacak çalışmalarda bu boyutun göz ardı edilmemesi ve ilgili faaliyetlerin bölgesel limanlar arasında güveni ve işbirliği ortamını geliştirici, bölgesel koalisyonları güçlendirici tedbirlerle birlikte ele alınması faydalı olacaktır.

Kaynakça

• United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD), (2020). Review of Maritime Transport 2020 , 12 Nov 2020
• UNCTAD (1976) Port Performance Indicators, Td/B/C.4/131/Supp.1/Rev.1, United Nations Conference On Trade And Development, New York, Us.
• İşletme Yazıları (2020) Limanlarda Verimlilik. Erişim tarihi: 23.03.2021
• Langen, P., Nijdam, M. ve Horst, M. (2007). New indicators to measure port performance. Journal of Maritime Research, IV(1), 23-36.
• Talley, W. K., (2007). Port Performance: An Economıcs Perspectıve. Devolution, Port Governance and Port Performance Research in Transportation Economics, Volume 17, 499–516
• Dünya Bankası (1993). Port Performance Indicators. Transport No. PS-6
• Afrika Ulaşım Politikası Programı SSATP (2017). Port Performance Indicators
• Port of Rotterdam Authority (PRA) (2020). Highlights of 2020 Annual Report.
• Port of Rotterdam Authority (PRA) (2019). Highlights of 2019 Annual Report.
• Helminen,   R., Dooms M., Geerts M. (2017) Matching Policy and Port Performance Indicators. 7th Framework Programme SST.2013.6-2. Towards a competitive and resource efficient port transport system Collaborative Project Grant Agreement no. 605176