Sinem ÖZDEMİR DURMUŞLAR
Uzman
Yeşil Büyüme Politikaları Birimi
sinem.durmuslar@izka.org.tr

Günümüzde tarımsal faaliyetler doğal kaynaklar üzerinde çok büyük bir baskı oluşturuyor, artan nüfusun gıda ihtiyacı ise bu baskıyı gittikçe artırıyor. Daha fazla gıda üretebilmek için daha fazla arazi kullanıyor, daha fazla temiz su tüketiyor, tarımsal faaliyetlerde kullanılan kimyasallarla su kaynaklarını kirletiyor, biyoçeşitliliği azaltıyor, daha fazla sera gazı salınımıyla küresel ısınma ve iklim değişikliğini hızlandırıyoruz. Doğal kaynaklarımızı tüketme ve kirletme pahasına ürettiğimiz gıdanın ise yaklaşık üçte birini kaybediyoruz.

Küresel düzeyde en büyük sorunlardan biri olan gıda güvencesinin sürdürülebilir bir şekilde sağlanabilmesi için tarım-gıda tedarik zincirinin farklı aşamalarına yönelik pek çok çalışma yürütülüyor. Açık ya da örtülü alanlardaki tarımsal faaliyetlerde, teknoloji odaklı yenilikçi yaklaşımlarla kaynak kirliliğinin ve kaynak tüketiminin azaltılması; verimliliğin artırılması; tarımsal kimyasallar yerine kullanılabilecek biyokimyasalların geliştirilmesi; doğal kaynaklara olumsuz etkisi fazla olan hayvansal protein yerine laboratuvar proteinlerinin üretilerek ticarileştirilmesi; hayvansal proteinin bitki bazlı protein türevleri ile ikame edilmesi;  tüketici alışkanlıklarının yeniden şekillendirilmesi; tarım-gıda tedarik zincirinin kısaltılması; gıda kayıp ve israfının engellenmesi; genetik çalışmalarla daha verimli ve hastalıklara dirençli tohumların üretilmesi gibi çok disiplinli ve yenilikçi yaklaşımlar, gıda güvencesine giden yolun taşlarını oluşturuyor. Bu yazıda gıda güvencesine doğru giden yolda gıda kaybı ve gıda israfını ele alacağız.

Gıda kaybı ve israfı (GKİ), insan tüketimi için üretilen yenilebilir gıdanın arz zincirindeki miktar azalmaları ve/veya kalite kayıpları olarak ifade edilebilir. Gıda kaybı ve israfı arasındaki temel fark, tedarik zincirinin farklı aşamalarında gerçekleşiyor olmalarıdır. Gıda kaybı, tüketime uygun gıdanın tedarik zincirinde nihai tüketiciye ulaşmadan önce kaybedilen gıdayı ifade ederken, gıda israfı nihai tüketiciye ulaşmış olan gıdanın çeşitli sebeplerle tüketilemeden kaybedilmesidir (Yıldırım vd., 2016). Şekil-1’de gıda kaybı ve israfının gerçekleştiği aşamalar belirtilmektedir.

Tarım ve gıda tedarik zincirinde GKİ genellikle tarımsal üretim, hasat sonrası işlemler ve depolama, işleme ve paketleme, dağıtım ve tüketim olmak üzere beş aşamada ele alınıyor. Ülkelerin gelişmişlik düzeylerine göre gıda kaybının daha fazla yaşandığı aşamalar önemli farklılıklar gösteriyor (Şekil-2). Gelişmekte olan ülkelerde gıda kaybı daha çok değer zincirinin erken aşamalarında meydana geliyor ve hasat teknikleri ile depolama ve soğutma tesislerinde yaşanan teknik, finansal ve yönetsel kısıtlardan kaynaklanıyor. Orta ve yüksek gelirli ülkelerde ise gıda israfı değer zincirinin daha ileri aşamalarında oluşuyor ve temel olarak tüketici davranışlarından kaynaklanıyor. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaşanan kayıpların sebepleri ve gerçekleşme aşamaları farklılık gösterse de miktarları arasında çok fark bulunmuyor. Küresel düzeyde meyve ve sebzeler ile kök ve yumru bitkileri en çok kayıp ve israf yaşanan gıda grubunu oluşturuyor (FAO, 2013).

Türkiye İsraf Raporu’na göre ülkemizde her yıl 26 milyon ton gıda israf oluyor ve bu miktar milli gelirimizin %15’ine denk geliyor. En fazla israf, dünya genelinde olduğu gibi meyve ve sebze grubunda gerçekleşiyor. Ülkemizde ayrıca günlük israf miktarı 4.9 milyon adet olan ekmek, bu kapsamda öne çıkıyor (Tekiner vd., 2021). GKİ’nin azaltılabilmesi için öncelikle ürün bazında tedarik zincirinin hangi aşamalarında, hangi sebeplerle ve hangi miktarlarda gerçekleştiğinin belirlenmesi gerekiyor. Bu kapsamda FAO tarafından yapılan bir çalışmaya göre ülkemizde en yüksek kayıp tarımsal üretim aşamasında meydana geliyor. Tablo-1’de ürün gruplarına göre tedarik zincirinde oluşan GKİ oranları yer alıyor (FAO, 2013).

Ülkemizde GKİ’nin azaltılabilmesi, bu kapsamda farkındalığın artırılması için 2020 yılında Tarım ve Orman Bakanlığı, “Gıdanı Koru” isimli büyük çaplı ulusal bir kampanya başlattı. Bakanlık tarafından ayrıca FAO ile işbirliği içerisinde “Türkiye’nin Gıda Kayıpları ve İsrafının Önlenmesi, Azaltılması ve Yönetimine İlişkin Ulusal Strateji Belgesi ve Eylem Planı” hazırlandı. Strateji kapsamında Şekil-3’te yer alan gıda kullanım hiyerarşisi benimsenerek öncelikle GKİ’nin oluşumunun engellenmesi, daha sonra gıdanın yeniden dağıtımı yoluyla insan tüketimine sunulması hedefleniyor. Bu kapsamda farkındalık yaratma ve bilinçlendirme, kapasite geliştirme, tedarik zincirinde verimlilik artışı, soğuk zincir yönetimi ve tedarik zincirinin farklı aşamalarında oluşan kayıpların azaltılmasına yönelik hedefler ve eylemlerin yanında GKİ’nin ölçülmesi, izlenmesi ve değerlendirilmesi planlanıyor(Tarım ve Orman Bakanlığı, 2020).

GKİ’nin kaynakta azaltılması için tüketici davranışlarından kaynaklanan gıda israfı ve üretim süreçlerinden kaynaklanan gıda kaybının farklı şekillerde ele alınması gerekiyor. Gıda kayıpları açısından tarım-gıda tedarik zincirinin dijitalleşmesi ve ürün grubu bazında kayıp miktar ve aşamalarının bölgesel düzeyde doğru tespiti büyük önem taşıyor. Bu sayede politika yapıcılar gıda kayıplarını azaltacak müdahale alanlarını ürün bazında ve bölgesel düzeyde belirleyebilecektir. Gıda israfında ise tüketicilere yönelik farkındalık yaratma ve bilgilendirme çalışmalarıyla tüketici davranışlarının değiştirilmesi önem kazanıyor. İsraf sebepleri eğitim düzeyi, cinsiyet, gelir düzeyi gibi faktörlere göre farklılık gösterdiği için genel farkındalık faaliyetleri yerine tüketici davranışlarına göre şekillenecek faaliyetlerin etkisi daha yüksek olacaktır.

Tüketime uygun gıdanın yeniden dağıtımı kapsamında besleyici özelliğini kaybetmemiş güvenli gıdanın tekrar insan tüketimine sunulması hedefleniyor. Şekil, boyut gibi fiziksel özellikleri nedeniyle tüketiciler tarafından tercih edilmeyen gıdaların diğer gıdalarda bileşen olarak kullanılması israfın azaltılmasını sağlıyor. Üretim fazlası olan veya sağlığa uygun olarak bağışlanan her türlü gıdayı uygun şartlarda muhafaza ederek ihtiyaç sahibi kişilere ulaştıran gıda bankacılığı sistemi bir taraftan gıda güvencesini desteklerken diğer taraftan israfı azaltan bir yaklaşım olarak karşımıza çıkıyor. Türkiye’de ilk kez 2004 yılında uygulanmaya başlamış olan gıda bankacılığı sistemlerinin sivil toplum örgütleri ve yerel yönetimler bünyesinde gittikçe yaygınlaştığı görülüyor. 

İzmir’in çok sektörlü ekonomik yapısı içerisinde tarım ve gıda sanayinin önemli bir yeri bulunuyor. İzmir bitkisel üretim değeri açısından Türkiye’de 6. sırada, hayvansal ürün değeri açısından 2. sırada yer alıyor. Gıda ve içecek imalat sanayinde ise yaklaşık 3.000 işletme faaliyet gösteriyor. Ancak İzmir ülkemizin su fakiri olan bölgelerinden biri ve temiz su kaynaklarının %77’si tarımsal faaliyetlerde kullanılıyor. Bu noktada İzmir’de tarım ve gıda sanayinin sürdürülebilirliği için GKİ’nin azaltılmasının hem çok önemli hem de zorunlu olduğu görülüyor.

Kaynakça:

• Food and Agriculture Organization of the United Nations (2013), Food Losses and Waste in Turkey
• Food Loss and Food Waste: What’s the Difference?
• Rezaei, M., Liu, B. (2017), Food Loss And Waste In The Food Supply Chain, Nutfruit, July
• Tarım ve Orman Bakanlığı, 2020, Türkiye’nin Gıda Kayıpları ve İsrafının Önlenmesi, Azaltılması ve Yönetimine İlişkin Ulusal Strateji Belgesi ve Eylem Planı
• Tekiner, İ.H., Mercan, N.N., Kahraman, A., Özel, M. (2021) Dünya ve Türkiye’de Gıda İsrafı ve Kaybına Genel Bir Bakış, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Cilt:3 Sayı:2
• Yıldırım, H. , Capone,  R.,  Karanlık, A. , Bottalıco, F., Debs, P. , Bılalı, H.E (2016) Food Wastage in Turkey: An Exploratory Survey on Household Food Waste, Journal of Food and Nutrition Research, Vol. 4, No. 8, 483-489