Emine Bilgen EYMİRLİ 
Uzman 
Yeşil Büyüme Politikaları Birimi 
bilgen.eymirli@izka.org.tr 

Atık ticareti, küresel ticaret içerisinde tutar olarak olmasa da anlam olarak önemli bir yer tutmakta;  özellikle tehlikeli atıkların ve doğada uzun süre çözünmeden kalan, çevresel etkileri yüksek plastik atıkların ithal edildikten sonra nasıl yönetileceği konusunu gündeme getirmektedir.  

70’li yıllarda başlayan atık ticaretinin temelinde, sanayisi gelişmiş ülkelerin atıklarını daha ekonomik yollarla bertaraf etmek istemeleri yatmaktadır. Katı çevre mevzuatlarının uygulanması ile atık toplama, geri dönüşüm ve depolama maliyetleri artan ülkeler, bu maliyetlerden kurtulmak için atıklarını gelişmekte olan ülkelere göndermeye başlamışlardır. Çevre koruma politikalarının etkin olarak uygulanmadığı gelişmekte olan ülkelerin aldıkları bu atıkları uygun biçimde bertaraf etmediği ve çöplüklerde tuttuğu bilinmektedir. Ancak günümüzde atık ticaretinin yapısı, doğal hammaddeye ulaşımda yaşanan sıkıntılar sonucunda kaynak verimliliği uygulamalarının artmasıyla ve atıkların geri kazanılarak hammadde olarak kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte değişmeye başlamıştır. Bugün dünyada en çok ticareti yapılan atıklar demir, plastik, kimyasal ve doğal atıklar gibi alternatif hammadde özelliği taşıyan atıklardır (Sarıhan, 2019).  

2010 yılı atık ithalat verileri incelendiğinde Çin ve ABD’nin sırasıyla %47 ve %24 ile en fazla atık ithal eden devletler olduğu görülmektedir. 2010 yılında %47 ile dünyanın en fazla atık ithal eden ülkesi olan Çin’in 2018 yılında 21 atık sınıfının ithalatını yasaklaması, dünya atık ticaretinde önemli bir kırılma noktası olarak görülmektedir. Çin’in atık ithalat oranı 2018 yılında %19’a düşerken Almanya, Hindistan ve Fransa’nın ithalat oranları artış göstermektedir. Türkiye’nin dünya atık ithalat hacminde sahip olduğu %5’lik pay 2010-2018 yılları arasında sabit kalırken ithal edilen atığın içeriğinde değişiklikler gözlenmektedir (Şekil 1). 

Uluslararası Ticaret İstatistiklerine (ITC) göre; 2018-2019 yıllarında Türkiye, ilk sırada parçalanmış demir hurda ve demir atığı ithal etmiş olup dünya demir atığı ithalatında lider konumdadır. 2018 yılında en fazla ithal edilen diğer atık türleri ise; petrol ve yağ atıkları, ahşap atıkları ve bitkisel atıklar olarak sıralanmaktadır. İlk dört sırada yer alan atık türlerinin ithalatı 2019 yılında düşerken kağıt, plastik, kauçuk, değerli metal ve cam atıkların ithalatında kayda değer bir artış yaşanmıştır (Tablo 1). Özellikle plastik atık ithalatında yaşanan hızlı artış Türkiye’yi dünyanın yedinci büyük plastik atık ithalatçısı konumuna getirmiştir. 

Tablo 1. Türkiye’nin ithal ettiği atıklar 

Atık Türü	Atık Miktarı (ton)	Değişim
2018	2019
Demirli atıkları ve hurdalar	20.660.271	18.856.851	-9%
Petrol veya bitümlü mineral içeren atık yağlar	19.796.714	15.210.430	-23%
Ahşap ve talaş atıkları	2.121.326	371.665	-82%
Bitkisel malzemeler ve sebze atıkları	1.498.910	1.257.195	-16%
Atık ve hurda kağıt	730.600	1.237.493	69%
Plastik atıkları	436.910	559.000	28%
Kauçuk atıkları	153.747	195.403	27%
Değerli metal/mineral atıkları	136.940	195.177	43%
Tekstil atıkları	31.256	31.933	2%
Cam atıkları ve hurdalar	22.341	57.958	159%

Kaynak: ITC (International Trade Statistics) veri tabanı kullanılarak üretilmiştir. 

Türkiye’de yıllık ithal edilen plastik atık miktarı 2015 yılında 104 bin ton iken bu değer 2019 yılında 559 bin tona ulaşmıştır. 2018 yılı sonrasında İngiltere’den ithal edilen atık miktarının çarpıcı bir şekilde arttığı görülmektedir (Şekil 2).  

Şekil 2. Türkiye’nin plastik atık ithal ettiği ülkeler (ITC, International Trade Statistics veri tabanı kullanılarak üretilmiştir.) 

Türkiye’de atık ithalatının artışında özellikle hammadde temininde dışa bağımlı olduğumuz sektörlerin ucuz ve sürekli hammaddeye ulaşmakta yaşadıkları sıkıntılar önemli rol oynamaktadır. İthal edilen atıklar özellikle son yıllarda üretim kapasitesi artan kağıt ve plastik sanayileri için ucuz ve sürekli hammadde olarak kullanılmaktadır (TÜDAM, 2019).  

Öte yandan ithal atıklara ulaşımın daha kolay ve ekonomik olması geri dönüşüm sektörünün gelişmesi açısından bir engel olarak algılanmaktadır. Türkiye’de atık geri kazanım oranları incelendiğinde; toplanan atıkların sadece %12,3’ünün geri kazanıldığı, önemli bir bölümünün ise depolandığı görülmektedir (Şekil 3). 2018 yılında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, piyasaya sürülecek ambalajların belirli oranlarda yurt içinde toplanan atıklardan elde edilen ham maddelerden üretilmesi zorunluluğunu getirmiştir. Ancak atıkların kaynak türlerine göre ayrıldığı, toplandığı ve geri kazanıldığı etkin bir atık yönetim sisteminin uygulanmadığı ülkemizde plastik, kağıt, cam ve metal sektörlerinin ihtiyaç duyduğu kaliteli ve yeterli miktarda, sürdürülebilir hammaddenin ülke içerisinden temin edilmesi mümkün görünmemektedir. Bu durum önümüzdeki yıllarda ülkemizdeki atık ithalatının artarak devam edeceğini göstermektedir.  

Şekil 3. Türkiye’de toplanan ve geri kazanılan atık miktarı (TÜİK, 2018) 

Yoğun sanayi üretimiyle İzmir, Türkiye’nin en fazla atık üreten illerinden biri olup 2018 yılında üretilen atık miktarı 1,3 milyon tona ulaşmıştır. Bu değer ülke genelinde üretilen toplam atığın %9’una denk gelmektedir. Öte yandan atık işleme tesislerinde de önemli bir artış görülmekte, bugün İzmir’de 261 atık geri kazanım ve atık işleme tesisi faaliyet göstermektedir (ÇŞİM, 2019). Atık işleme kapasitesinde oluşan bu artış atık ithalatını İzmir için önemli bir noktaya taşımakta, ithal edilen atıklar geri dönüşüm sektörünün hammadde açığını kapatmak için kullanılmaktadır. Nitekim İzmir’de toplanan atıkların geri dönüşüm oranı %10 gibi oldukça düşük bir seviyededir. 2018 yılı verilerine göre İzmir’de atık ithalatı için 368 başvuru yapılmış ve karşılığında toplam 184 bin ton atık ithal edilmiştir. İthal edilen atığın %64’ünü plastik atıklar, %29’luk bölümü ise elektronik hurdalar oluşturmaktadır.  

Tablo 2. İzmir’de ithal edilen atıklar 

Atık Türü	Atık Miktarı (ton)
Plastik	117.838
Cam	3.519
Kağıt	8.435
Baskı Devre Kartları	54.230
Toplam	184.022

Kaynak: Çevre ve Şehircilik İzmir İl Müdürlüğü, 2019 

Sanayicilere sunduğu fırsatların yanı sıra atık ithalatı bazı riskleri de beraberinde getirmektedir.  Bilhassa kontrol dışı ithal edilen, tekniğine göre geri kazanılmayan ya da uzaklaştırılmayan atıklar, çevre ve halk sağlığı açısından geri dönüşü mümkün olmayan tehditler oluşturabilir. Yetkisiz kişi veya firmalar tarafından kontrolsüz biçimde ithal edilen atıkların doğal ortamlara atıldığı veya vahşi depolama yapıldığı çarpıcı örneklere rastlanabilmektedir. Esasen uluslararası atık ticaretini kontrol eden Basel Sözleşmesi ile OECD Kararlarına taraf olan ülkemizde her tür atık ticareti izne tabi olup Çevrenin Korunması Yönünden Kontrol Altında Tutulan Atıkların İthalat Denetimi Tebliği ile düzenlenmiştir. Buna göre Çevre ve Şehircilik Bakanlığı kontrolünde sadece geçici faaliyet veya çevre lisans belgesi bulunan, geri kazanım tesisine sahip firmaların atık ithalatı yapmasına izin verilmektedir. Ancak mevcut yasal düzenlemeler ve denetim mekanizmaları tehlikeli ve amaç dışı kullanıma yönelik atıkların ülkemize girişini engelleyememektedir. Atık girdi ve çıktılarının takip edilmesi ve oluşacak risklerin azaltılması için atık uygunluk standartlarının belirlenerek yasal düzenlemeler içerisinde yer alması ve lisans kriterlerinin firmaların kapasiteleri kadar ithalat yapmalarına izin verecek şekilde artırılması gerekmektedir. Böylelikle ithal edilen atıkların tehlikelilik düzeyi, kullanım amacı dolayısıyla çevresel etkileri kontrol edilebilir. Çevresel riskleri minimize edecek şekilde gerçekleştirilen atık ithalatı özellikle geri dönüşüm sektörünün gelişmesini destekleyerek ve ithal hammadde bağımlı sektörlerde girdi maliyetlerinin azaltılmasını sağlayarak bölge ekonomisine önemli kazançlar sunmaktadır.  

Kaynakça:

• ÇŞB (2009). “Sektörel Atık Kılavuzları; Atıkların Sınırlar Ötesi Taşınımı”. Rehber Doküman, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Ankara.
• ÇŞİM (2019). “İzmir Çevre Durum Raporu”, İzmir Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü.
• Ekokritik Haber
• Greenpeace (2019). “Data From the Global Plastics Waste Trade 2016-2018 and the Offshore Impact of China’s Foreign Waste Import Ban”, Analysis Report, Greenpeace East Asia.
• ITC (2020). Trade Map International Trade Statistics.
• OECD (2019). “Türkiye Öne Çıkanlar 2019”, OECD Çevresel Performans İnceleme Raporu
• PAGDER (2018). “Plastik Sektörü Hammadde Dışa Bağımlılık Analizi”. Plastik Sanayicileri Derneği.
• Sarıhan, A.Y. (2019). “Dünya Atık Ticareti ve Türkiye’nin Durumu”. 4th International EMI Entrepreneurship & Social Sciences Congress, 29-30 Kasım 2019, İstanbul.
• TB (2019). “Çevrenin Korunması Yönünden Kontrol Altında Tutulan Atıkların İthalat Denetimi Tebliği”.
• WWF (2019). “Plastik Kirliliğini Hesap Verebilirlik Yoluyla Çözmek”. Rapor, World Wildlife Foundation.